حق انتفاع به معنای استفاده از یک مال یا منافع آن که به دیگری تعلق دارد، است. به موجب ماده ۴۰ قانون مدنی حق انتفاع ، به حقی گفته می‌شود که با آن، فرد میتواند از یک مالی که عین آن متعلق به دیگری است یا مالک ندارد، استفاده کند. در این حالت، شخص صاحب مال نمی‌شود و مالک منافع آن نیز نخواهد شد بلکه شخص دارنده حق انتفاع تنها میتواند از آن استفاده کند.حق انتفاع یکی از شاخه های مالکیت است که به موجب عمل حقوقی میتواند از آن جدا شده و به دیگران تعلق یابد . حق انتفاع حق عینی و قابل انتقال می باشد .
شرایط حق انتفاع
- حق انتفاع با توافق و قرارداد ایجاد می‌شود.
- موضوع حق انتفاع باید مالی باشد که استفاده از آن موجب از بین رفتن خود مال و عین آن نباشد. یعنی مالی باشد که مصرف شدنی نباشد .
- دارنده حق انتفاع (منتفع) باید در حین و زمان عقد موجود باشد.
- در حق انتفاع ، قبض مال مورد انتفاع شرط صحت می‌باشد .
انواع حق انتفاع
حق سکنی
انتفاع سکنی به معنای حق بهره‌برداری از یک ملک به منظور سکونت است که تنها به یک فرد اختصاص دارد و نمی‌تواند به دیگری اجاره داده یا واگذار شود. مدت زمان انتفاع سکنی میتواند برای مدت زمان محدود یا برای عمر کل فرد مذکور باشد و میتواند به شکل رقبای مختلفی اعطا شود. در این حالت، فرد مذکور تنها حق بهره‌برداری از ملک را دارد و مالکیتی برای خود ایجاد نمی‌کند.
حق صلح عمری
حق انتفاع عمری به معنای حق بهره‌برداری از یک مال به مدت عمر شخص مالک، عمر شخص ثالث، یا زمان حیات شخص منتفع است. در این حق، فرد مذکور تنها حق بهره‌برداری از مال را دارد و مالکیتی برای خود ایجاد نمی‌کند. این حق میتواند به شخصی دیگر واگذار شود و در برخی موارد، فرد مالک به شخص ثالث اجازه می‌دهد تا تا زمان حیات خود یا شخص ثالث، از منافع مال بهره ببرد. به عنوان مثال، فرد مالک میتواند به برادر خود اجازه دهد تا تا زمانی که در قید حیات است، از محصولات باغ او بهره‌مند شود. همچنین، فرد مالک میتواند شرط بگذارد که تا پایان عمر بردار یا حتی فرزند مالک، حق بهره‌برداری در اختیار بردار او قرار داشته باشد.
حق رقبی
حق بهره‌برداری موقتی به معنای حقی است که مالک برای مدت معینی به شخصی دیگر اعطا می‌کند. به عنوان مثال، مالک میتواند به مدت سه سال به پسرش اجازه بهره‌برداری از اتوبوس خود را بدهد. در این حالت، شخصی که حق بهره‌برداری را دارد، تنها حق بهره‌برداری از اتوبوس را دارد و مالکیتی برای خود ایجاد نمی‌کند.
حبس مطلق
حق انتفاع بدون تعیین زمان ، حبس مطلق نامیده می‌شود. در این حالت، شخص منتفع میتواند تا زمان فوت مالک از مال استفاده کند و مالکیتی برای خود ایجاد نمی‌کند. برخلاف چهار قسم پیشین که طرفین نمی‌توانند پیش از منقضی شدن عقد، آن را باطل کنند، در حبس مطلق، مالک هر زمان که بخواهد میتواند به مال خود اعراض یا رجوع کند و عقد را برهم زند. در این حالت، ذات عقد حبس مطلق، جایز است.
ایا حق انتفاع قابل انتقال و واگذاری است؟
باید گفت با توجه به ماهیت حق انتفاع این حق قابل انتقال و واگذاری به دیگران است . حق انتفاع اگر به شرط مباشرت نباشد قابل انتقال قهری و قراردادی است . در واقع، شخصی که این حق را دارد، میتواند این حق را به شخص دیگری واگذار کند و یا بعد از فوت او وراث برسد. از طرفی، شخصی که این حق را دریافت می‌کند، تنها حق بهره‌برداری از مال را خواهد داشت و مالکیتی برای خود ایجاد نمی کند. همچنین، در برخی موارد این حق میتواند به شکل موقتی و با قراردادی به شخص دیگری واگذار شود.
مدت در حق انتفاع
به موجب ماده ۴۴ قانون مدنی، در صورت عدم تعیین مدت زمان انتفاع ، حق بهره‌برداری از مال تا زمان فوت مالک اعتبار دارد، مگر اینکه مالک قبل از فوت خود رجوع داشته باشد. به این معنا که شخصی که حق بهره‌برداری را دارد، تا زمان فوت مالک میتواند از منافع مال استفاده کند. با این حال، مالک هر زمان که بخواهد، میتواند به مال خود اعراض یا رجوع کند . بنابراین تعیین مدت در حق انتفاع بر خلاف اجاره ضرورتی ندارد.
موارد زایل شدن حق انتفاع
به موجب مواد ۴۵ و ۵۱ قانون مدنی حق انتفاع در موارد ذیل زایل می شود .
- انقضای مدت زمانی که برای این حق تعیین شده است.
- فوت شخصی که این حق به او داده شده است
- در صورت تلف مالی که بر آن انتفاع صورت گرفته است،
- اسقاط حق بهره برداری توسط منتفع.
تفاوت حق انتفاع با عقد اجاره
علیرغم شباهت ها و نزدیکی ظاهری حق انتفاع و عقد اجاره ، تفاوتهای بنیادینی ما بین آنها است که در زیر به آن اشاره می کنیم . در حق انتفاع ، منتفع فقط حق استفاده از منافع مالی که متعلق به دیگری است را دارد در حالی که در اجاره مستاجر مالک منافع است در عقد اجاره یکی مالک عین است و دیگری مالک منفعت است . اما در حق انتفاع همواره یک مالک داریم که هم مالک عین است هم مالک منفعت است . در عقد اجاره تعیین مدت و زمان لازم و ضروری است در غیر این صورت باعث بطلان عقد اجاره می شود، بر خلاف حق انتفاع که می تواند بدون تعیین مدت باشد . مطابق منطوق ماده ۴۰ قانون مدنی در حق انتفاع، منفعت به مالک عین تعلق دارد و در ملک او هم به وجود می‌آید و صاحب حق فقط میتواند از آن متنفع شود در حالی که در اجاره و مالکیت منافع، لحظه‌ها و ذره‌های منفعت در ملک صاحب آن به وجود می‌آید .
برای توضیح بیشتر فرض کنید باغی برای مدت دوسال به اجاره داده شود. در این مدت مستاجر مالک منافع باغ است و تمام ذره‌های میوه در ملک او به وجود می‌آید پس در روزی که مدت اجاره پایان می‌پذیرد آنچه از میوه‌ها بر سر درختان باقی است به او تعلق دارد و میتواند پس از مدت اجاره نیز آنها را بچیند.ولی اگر حق انتفاع از همین باغ به مدت دو سال به او واگذار شده بود، چون منتفع مالک منافع نمی‌شد، ذره‌های میوه نیز در ملک او به وجود نمی‌آمد و به صاحب اصلی باغ تعلق داشت جز اینکه او می‌توانست طرف دوسال از آنها بهره برداری کند؛ بنابراین در اخرین روز سال حق او نیز از بین می‌رفت و دیگر نمی‌توانست میوه‌هایی را که هنوز بر درخت باقی است بچیند.
